Ucząc dziecko przyrody...

...pamiętaj, że nie tylko zwraca ono uwagę na inne rzeczy, ale też wartościuje je inaczej niż dorosły, doświadczony obserwator. Dla dziecka wcale nie jest oczywiste, że storczyk jest ciekawszy od pokrzywy, a rzadki chrząszcz od pospolitej żaby. Dla nas niektóre rzeczy są rzadkie, pasjonujące, a inne - zwyczajne, pospolite, widziane tysiąc razy, niewarte uwagi. Kierunkujemy naszą uwagę na to, co naszym zdaniem ważniejsze. Ale dla dziecka wszystko jest nowe i interesujące. Warto spojrzeć na świat, na przyrodę jego oczami. To bardzo pożyteczne ćwiczenie.

S: Mama, a dlaczego ta kałuża jest taka wielka?
M: Bo... Oj, zobacz tam, na ścieżce!
S:  A dlaczego ta kałuża jest taka wielka? 
M: Popatrz, tam są żurawie! Stoją tak blisko! Tam, za tym krzakiem!
S:  A dlaczego ta kałuża jest taka wielka? 
M: Ciiiiicho... Bo uciekną... Widzisz je...?
S:  A dlaczego ta kałuża jest taka wielka? 
M: O, a teraz widzisz? Zerwały się... odlatują... Widziałeś? Widziałeś żurawie?
S: Tak, widziałem...
M: Widziałeś? Jaki miały kolor?
S: Szary. A dlaczego ta kałuża jest taka wielka? 

...przygotuj się na trudne pytania. Trudniejsze niż na egzaminie na studiach. Zaskakujące, trafne, a czasem zupełnie zwariowane. To pytania młodego naukowca. Nikt nie jest naukowcem bardziej niż kilkulatek.

- Po co mrówki chodzą po tej roślince?

- Jak mech umie rosnąć na twardych rzeczach?
- Jak roślina mieści się w nasionku?
- Dlaczego księżyc nie spada na ziemię?

- A dlaczego mała kuna nie wykluwa się z jajka?
- Dlaczego woda w tym jeziorku jest brązowa?
- Dlaczego jastrząb nie może jeść robali?
- A dlaczego te trzcinniki są mniejsze niż trzciny?

...pozwól odkrywać, obserwować i eksperymentować. Za cenę brudnych i podartych ubrań, rozbitych kolan, kataru od moczenia łap w zimnej wodzie, za cenę wygniecionej trawy, kilku złamanych gałęzi, kałuży błota na ścieżce. I nie tylko.


- Mamo, dlaczego ten kowal nie chodzi?

No właśnie. Nie chodzi o to, żeby pozwolić dziecku celowo niszczyć czy zabijać. Ale - jak słusznie zauważa Richard Louv w książce "Ostatnie dziecko lasu" - dziecięce poznawanie przyrody zawsze ma w sobie jakiś pierwiastek niszczenia. Nie da się naprawdę poznać przyrody, nie da się jej poczuć wszystkimi zmysłami, grzecznie spacerując po ścieżce. Ciągłe "uważaj, bo zniszczysz, połamiesz, uszkodzisz" może być jeszcze bardziej zniechęcające do bliskiego kontaktu niż "uważaj, bo ugryzie, poparzy, pobrudzi". Jedno i drugie może się zdarzyć, choć zwykle się nie zdarza albo zdarza się w mniejszej skali, niż nam się wydaje. 

Ucząc dziecko przyrody, pozwól mu wejść na drzewo, zerwać kwiat, złapać pająka, zrobić błoto, zmieszać je z płatkami róż, wpaść do kałuży, poparzyć się pokrzywą, położyć się na mokrej trawie, zjeść niedojrzałe porzeczki, wyrwać garść mchu, złamać gałąź, wykopać dziurę. To jedyny sposób, żeby stało się miłośnikiem i obrońcą przyrody. Nic tego nie zastąpi.

Co zamiast kosiarki?

...czyli alternatywy zarówno dla kosiarkowych nałogowców, jak i dla tych, którzy chcą zrobić ze swoją przestrzenią coś innego.

1. Nie koś wcale! 

Co się stanie, jeśli po prostu wyniesiesz kosiarkę na wystawkę koło śmietnika i nagle przestaniesz kosić? Zacznie się jeden z ważniejszych procesów ekologicznych - sukcesja, czyli zmiany w roślinności, zastępowanie jednych zbiorowisk drugimi. Koszenie to walka z sukcesją. Trawnik za kilka tygodni czy miesięcy stanie się bujną łąką, po dwóch latach pojawią się wysokie ziołorośla, po kilku wkroczą siewki drzew i krzewów, za kilkanaście lat będą tu już zarośla, a wreszcie - las... Chcesz mieć domek w uroczym zagajniku - najlepiej po prostu poczekać kilkadziesiąt lat. Oczywiście sukcesja nie wszędzie zachodzi tak samo szybko. Deptanie to również dobry czynnik ograniczający rozwój roślinności. Ziołorośla, krzewy i drzewa nie wyrosną tam, gdzie codziennie chodzisz, gdzie odpoczywasz, grasz w piłkę itp. Rozumiem, że to skrajna opcja, ale właściwie - czemu nie? :-)

2. Koś rzadziej.

Nie musisz co tydzień. Nie musisz co dwa tygodnie. Możesz kosić raz na miesiąc. Owszem, trawa wtedy wyrośnie wyższa, bujna, może nawet się położy, może będzie też trudniej ją skosić. Możesz kosić często przy ścieżce albo tam gdzie najczęściej się chodzi (szczególnie osoby starsze czy ledwo drepczące maluchy), siedzi, grilluje czy co tam jeszcze, ale zostawiać enklawy koszone raz na miesiąc, raz na dwa miesiące, wreszcie - parę zakątków koszonych raz w roku, jesienią. Możesz zostawiać "rezerwaty" w różnych kształtach, gdzie rośliny mają szansę zakwitnąć i wydać nasiona. Na trawniku koszonym rzadziej zaroi się od gatunków uznawanych za trawnikowe chwasty. Czy jest coś piękniejszego niż majowy łan kwitnących żółtych mniszków czy biało-zielony dywanik koniczyny?

3. Koś mniej.

Nie wszystko wokół domu musi być gładkim trawnikiem. Masz dużo przestrzeni? Pomyśl o ogrodzie - warzywnym, kwiatowym lub mieszanym. Jeśli nie lubisz kopać ziemi, to może grządki permakulturowe? A może oprócz tego kępa zarośli -  głogów, tarnin, dzikich róż, czarnych bzów, lilaków, w których zagnieździ się słowik i pokrzewka? A może ogródek chwastów, mieniący się kolorami maków, chabrów, kąkoli? Może coś bardziej użytkowego - parę krzaków porzeczek, malin, agrestu, aronii? A może znajdzie się miejsce na oczko wodne, gdzie zamieszkają żaby i będą kąpać się wróble? Albo hotel dla dzikich pszczół? Niewielki kurnik? Zróżnicowana, wielofunkcyjna przestrzeń sprzyja bioróżnorodności. Jest też po prostu bardziej przyjazna dla oka.

4. Koś cicho.

Prawdziwi mężczyźni koszą kosą ;-) Ale nie tylko mężczyźni. Moja babcia przy kosie prześcigała niejednego, miała specjalną, robioną na wymiar, dostosowaną do niewielkiego wzrostu. Coraz częściej pojawiają się oferty warsztatów klepania i ostrzenia kosy, wreszcie - prawidłowej techniki koszenia, dzięki której po paru machnięciach nie rozbolą nas plecy. Kiedyś w ten sposób koszono setki hektarów łąk, myślisz, że nie poradzisz sobie z małym podwórkiem? :-)

Jeśli jednak wydaje ci się, że machanie półmetrowym zabójczym ostrzem nie jest dla ciebie, kup sobie kosiarkę mechaniczną, tzw. pchajkę. W ogrodach angielskiej królowej dozwolone są tylko takie. Ciche, dość tanie, radzą sobie z dużo wyższą trawą niż elektryczne czy spalinowe. Czyli możesz kosić rzadziej.

5. Wypasaj.

Szalony pomysł? Niekoniecznie. Nie masz warunków? Koza czy stadko wrzosówek nie wymagają super wypasionych (nomen omen) warunków. Jeśli masz miejsce, żeby postawić niedużą szopę, miejsce do zgromadzenia siana na zimę i kawałek terenu zielonego, to masz warunki. Trzeba pamiętać, że kozy niszczą drzewa i krzewy, chociaż miniaturki podobno dużo mniej. A może kuce albo nawet konie? Jeśli myślisz, że to pomysł nie dla mieszczuchów, to zobacz, jak w Paryżu dbają o podmiejskie tereny zielone :-) Zwierzęta są zwykle bardziej wybredne niż kosiarka i zostawiają kępy nielubianych roślin - ale jednocześnie nawożą teren, dobrze wpływają na glebę. No i świetnie wpływają na naszą psychikę i rozwój dzieci. Warto.

Myślę, że dla każdego miejsca i dla każdej sytuacji można znaleźć odpowiednią kombinację tych propozycji. I że naprawdę nie każdy musi mieć na podwórku korty Wimbledonu, nie każdy musi co tydzień albo nawet dwa razy w tygodniu odpalać hałasujące monstrum. Można inaczej :-)

Zaskroniec

Idziemy przez piękną, śródleśną łąkę. Maj, wszystko pachnie, rozkwita, jasna zieleń aż błyszczy w słońcu. Słychać śpiew ptaków i ćwierkanie świerszczy w trawie. 

Idę przodem, wypatrując gatunków wskaźnikowych, których zresztą na łące nie brakuje. Za mną podąża dwóch panów, którzy chcą do łąki otrzymać dopłaty rolnośrodowiskowe. Nawet zainteresowani tym, co na łące rośnie, czasem zapytają o jakąś roślinę, czasem nawet okazuje się, że znają - jaskier, kaczeniec, niezapominajka... Znają leśne drogi, kładki przez rowy. Widać, że w lesie bywają. Bo to myśliwi. O niczym innym nie rozmawiają, jak o ambonach, koziołkach, szkodach, dewizowcach.

- A jakby tu dzik wyleciał, to my byśmy panią osłaniali...

- No pewnie, taki dzik... Tu zresztą widać, że zbuchtowane... Mógłby wyskoczyć...

- No, a jakby locha... z lochą to nie ma żartów...

- No, kiedyś musiałem uciekać...

- A ty wiesz, że ja ostatnio o mało życia nie straciłem... słyszałeś? Jak ten jeleń leciał na mnie, a to przecież masa jest, i do tego wieniec...bo wie pani, jak naganka idzie, to jeleń ucieka i czasem potrafi się cofnąć, bo to mądre zwierzę... i wtedy jest bardzo niebezpieczna sytuacja...

I tak opowiadają, wieńce, szable, byki, odyńce, straszna, groźna przyroda i dzielni panowie z flintami. Idę sobie, skanuję wzrokiem roślinność, słucham jednym uchem, kiwam głową... Nagle patrzę, a w zielonej trawie przesuwa się czarny, wydłużony kształt. Pojawia się i znika wśród gęstej darni. 

- O, zaskroniec - mówię. - Całkiem duży...

Chłopy jak dęby, ludzie lasu, znawcy przyrody... a jak nie podskoczą do góry! Jak nie zaczną się wycofywać, plącząc się w wysokim zielsku!

- Wąż, tam jest wąż!

- Te gady... one są takie, no... nie są za ciekawe...

 - O nie o nie o nie, tych to ja nie lubię...  

- A ma plamy żółte na głowie? Ma żółte plamy?

- Nie wiem, nie widziałem... 

- To chyba zaskroniec... one chyba nie są jadowite...  oj oj oj, idzie tu... 

- No węży to ja nie lubię wyjątkowo...

Zaskroniec, nie przejmując się za bardzo, odpełzł w stronę pobliskiego rowu...

:-)

Wszystkim, którzy lubią węże, a szczególnie tym, którzy nie lubią, polecam film przyrodniczy z roku 1969. Teraz już takich nie robią :-)

Słoma

"Słoma to fajna zabawka. Nie połamie się, kiedy się na niej usiądzie."
                                                                                          Staś, lat 3 i pół

Znajomy ekorolnik przysyła nam czasem produkty w paczce wypchanej nie folią bąbelkową czy gazetami, ale słomą. Zawsze jest dużo uciechy przy rozpakowywaniu. Dziwię się, że serwisy tzw. ekoparentingowe nie sprzedają słomy lub siana w promocyjnej cenie 89,90 zł za pudełko :-)

To naprawdę niesamowita zabawka. Na dworze, na wsi - to oczywiste, ale właściwie dlaczego nie w domu? Przesada, ekstremum? Dlaczego? Skoro codziennie brodzimy po kostki w różnokolorowych kawałkach plastiku, dlaczego nie możemy brodzić w słomie? W czym ona gorsza?

Oczywiście słoma nie lubi się z dywanem (a raczej lubi się za bardzo, nie sposób jej z dywanu usunąć), lubi włazić pod meble lub do łóżka, musi mieć wydzieloną "bezpieczną" przestrzeń, z której łatwo ją posprzątać. Czasem trochę swędzi w nosie, zwłaszcza gdy się rzuca, ale to nie alergen - raczej coś w rodzaju beznikotynowej tabaki, prowokuje do kichania, oczyszcza zatoki. Poza tym ma same zalety.

Jest tania. Zwykle darmowa.

Jest czysta (ale uwaga - jeśli nie mamy dostępu do słomy z rolnictwa ekologicznego, lepiej zastąpić ją sianem ze względu na pestycydy).

Jest całkiem inna niż plastik, drewno, tkanina, papier, metal. Jest miękka, a jednocześnie kłująca.

Pobudza zmysły, szczególnie zaniedbany u współczesnych dzieci dotyk, ale też powonienie, słuch... Pachnie, szeleści, przesypuje się w dłoniach. Można po niej chodzić boso, układać ją w stogi, zbierać, rozścielać.

Inspiruje do tysiąca zabaw. Świetnie współgra z kartonowymi pudłami, wiklinowymi koszykami.

Można bawić się w kurę siedzącą na jajkach, w ptaka budującego gniazdo. Można karmić pluszowe zwierzęta albo urządzać im stajnię. Można jeździć traktorem i robić żniwa.

Można szukać w słomie kłosów, a w nich ziarenek.

Można po prostu na słomie leżeć, rzucać nią, tarzać się, zasypywać.

Można razem sprzątać. A wreszcie - można wypełnić słomą poduszkę czy pluszaka.

Niech się schowają wszelkie piankoliny, play-doh, piaski kinetyczne. Słoma rządzi. Na dworze, w stajni, w koziarni, na polu po żniwach... ale też w domu w deszczowe popołudnie. Bez uprzedzeń i kompleksów ;-)

A jaką minę będzie miała babcia, gdy niespodziewanie wpadnie z wizytą?

A mamy z placu zabaw, gdy zobaczą słomę wystającą z butów dziecka?

A szef w pracy, gdy zobaczy słomę w twoich butach?

Bezcenne ;-)

Przetacznik ożankowy

Zanim napiszę o alternatywach dla buczenia i warczenia kosiarką, chciałabym przedstawić pewną roślinkę.

Nie jest ani okazała, ani rzadka, ani chroniona, ani jadalna - niepozorna, pospolita, ale należy do moich ulubionych. Właśnie teraz kwitnie i można ją spotkać na każdym spacerze, na łąkach, przy drogach, na skraju zarośli, w miejscach nasłonecznionych i półcienistych, ale tylko tam, gdzie nie docierają nadgorliwe kosiarki. 

To jedna z pierwszych roślin, których nazwę poznałam po łacinie. Mama mi powiedziała, kiedy miałam kilka lat. To jest Veronica, a dokładniej - Veronica chamaedrys. Przetacznik ożankowy.

Dlaczego ją lubię? Chyba głównie za kolor kwiatów.

Ale nie tylko za kolor. Te drobne kwiatuszki w ogóle mają w sobie coś. Można na nie patrzeć w nieskończoność. Słupek, dwa pręciki. Ciemniejsze paseczki, biała obwódka i środek. Nietrwałe, po zerwaniu rośliny zaraz odpadają. Nie da się zrobić bukiecika. Trzeba podziwiać na klęczkach.

Ale kwiaty to nie wszystko. Roślina kryje w sobie jeszcze jedną niespodziankę. Bonus dla spostrzegawczych, dzięki któremu łatwo ją rozpoznać nawet po przekwitnięciu.

Na łodydze rosną dwa równoległe rządki włosków. Tylko te dwa rządki. Poza tym łodyga jest naga.

(w tle podeszwa buta mojego młodszego dziecka ;-) )

Prawda, że dziwne i niesamowite? Ktoś, kto to wymyślił, musiał mieć niezłą fantazję ;-)

Przetacznik ożankowy, Veronica chamaedrys, pospolity kwiatek, cud natury zapierający dech w piersiach.